Poder hanesan ema ne’ebe
foti dezisaun no responsavel ba buat ruma iha grupu, komunidade ka nasaun ida
nia laran.
Justisa Sosial fahe ba
parte balun ne’ebe nasaun soberanu ida tenke aprende no implemeta iha politika
boa governasaun iha estadu demokratiku ida nia laran.
Justisa lolos hanesan buat
ida ne’ebe ema ida ka nasaun ida implementa hodi la defende parte balun ka
parte seluk ka ema seluk, katak justisa ne’e parte ida netral ka justo tuir
legalidade lei ka regulamentu ida ne’ebe iha.
Parte sosial hanesan buat
hotu ne’ebe relasiona ho grupo, komunidade ne’ebe dala barak ita bolu hanesan Povu
ne’ebe babain ne’ebe la involve an iha setor politika.
Koalia kona ba justisa
sosial iha parte tolu mak importante;
1.
Justisa legalis
Justisa ida hanesan justisa
ne’ebe mai husi pesoal ida ba komunidade ka grupu. Pesoal ida ne’e iha
responsabilidade tenke halo unidade ida husi komunidade ka grupu ne’e iha valor
hanesan iha sosiedade ne’e nia laran, Katak ema ka komunidade hotu iha lei nia
oin tenke hanesan. Iha artigu 16 kontituisaun RDTL hateten ona katak Universalidade
no Igualidade, maibe nia implementasaun iha nasaun RDTL justo ka lae.
2.
Justisa distributive
Justisa ida
ne’e hanesan grupu ka komunidade tomak tenke iha responsabilidade tau ema
pessoal ida sai haneasn ema ne’ebe iha valor hanesan iha komunidade ka grupu
ida nia laran. Katak iha regulamentu ka lei ne’ebe implementa iha komunidade
ida ne’e nia laran hanesan mos ba pessoal ida ne’e la hare ba nia kargu
politika, sosial no seluktan. Oinsa iha implementasaun Timor lorosa’e ?
3.
Justisa Komutatif
Justisa
ida ne’e dedika entre komunidade ida ho komunidade seluk atu fo valor hanesan
iha relasaun ida nia laran. Atu nune’e entre komunidade ne’e iha respeitu no
fiar malu.
Poder ho Justisa Sosial
Nudar
Nasaun demokrasia ho poltika ida hateten nasaun ne’e nia destinu no moris
partense ba povu katak Husi povu, ho povu, ba povu hanesan objektivu ida atu
bele lao no kria duni justisa sosial iha komunidade ka povu ida nia laran.
Parte
seluk ne’ebe sei sai influensia bo’ot ba justisa sosial mak Power tends to
corrupt, absolute power corrupts absolutely, Tamba poder dala barak
halo lideransa sira sai delek no beik husi nia resposabilidade hanesan reprezetante
husi povu.
Lolos ideolojia no
servisu iha poder poltika mak hanesan dalan ida ne’ebe los no justo atu hari
justisa sosial ne’ebe honestu ba nia povu, maibe realidade hatudu katak difisil
atu kria poltika ne’ebe justo ba sosiedade sira. Ho situasaun real iha Timor
Lorosa’e mak representa povu sai hanesan vantazem diak ba sira atu hetan lukru,
salariu diak satan ho lei vitalisia ne’ebe sei kontinua fo valor no moris diak
ba sira hodi halakon sira nia moral no etika hanesan ema umanu ida no mos
halakon sira nia sentimentu nasionalismu ne’ebe lolos tane aas interese ema hotu
nian sai fali interese grupu, partidu ka privadu ida nian. Poder politika iha
Timor Leste hanesan la fo vantazem diak ba justisa sosial ne’ebe kontinua
destroy povu husi dezenvolvementu ne’ebe habokur no hariku deit ema no grupu
balun.
Tuir lolos sai poder
publiku hanesan dalan moos ba politika sira atu tane aas justisa sosial liu
husi termus legais, ezekusaun, impaktu no realidade ne’ebe bele hare ho matan
no foti medidas ba failansu sira atu nune’e justisa sosial bele lao tuir nia
dalan, maibe realidade nunka hadia failanzu sira hodi kontinua taka kuak no ke’e
kuak.
Iha pontu rua importante iha Poder ho justisa sosial;
Rezultadu Positivu mak
hanesan esforsu ida atu hasoru dezafius sosiedade ho buat ne’ebe diak no
kontinua kria kondisaun justu ba komunidade hotu.
Rezultadu negativu ne’ebe
sai susesu boot iha Timor Leste mak hanesan Hadau poder, hakarak sai lider
deit, hariku an, grupu no partidu.
Iha dalan poltika Timor
Lorosa’e dala barak uza linguazem “reprezentante
povu” sai hanesan atu halo furak deit termus politika ka sai kurtina iha
kampanya politika atu nune’e hetan konfiansa husi povu no komunidade, depois
hetan hotu tiha kargo haluha ona komprimisiu politika ne’ebe halao durante
kampanya.
Nasaun RDTL presiza
lideransa ne’ebe matenek no iha hanoin transformasaun politika iha seitor
hotu-hotu atu atinzi ba justisa sosial ne’ebe sai mehi no interese povu tomak nia
hakarak iha sira nia moris lo-loron. Laos kontinua hamutuk ho Lideransa ne’e
kontinua ho komprimisiu politika ne’ebe fo mehi rebo-rebo, maibe realidade taka
kuak no ke’e kuak.
