Jumat, 03 Desember 2021

Matadalen Jestaun Risku Desastre Baseadu komunidade Community-Led Disaster Risk Management (KLJRD)

 INTRUDUSAUN

 

Risku ba desastre kontinua hasae. Presaun ba iklima no ita nia rekursu naturais kontinua moris. Mudansa ba iklima sae risku ba udan boot, anin boot, volume tasiben aumenta, rai aumenta manas no bailoron naruk. Urbanizasaun nebe laiha planu sei haforsa komunidade pobreza no vunerabel liu hela iha fatin ne’ebe perigosu. Degradasaun ambiente halo aat liutan risku ne’ebe iha no kria risku foun.

Nesesidade ba jestaun risku desastre ne’ebe efetivu boot liu antes no prosesa mudansa iha ita nia servisu nia laran. Tuir agrimentu stutura Sendai ba redus risku deszastre 2015-2030, ita tenki iha preparasaun no responde, hodi nune’e ema labele hela metin iha círculo visiosu(lingkaran setan)6 pobreza no desastre.

Ita tenki inklusivu7 no halo prioridade ba nesesidade ne’ebe vuneral liu. Ita tenki kapasita komunidade atu halo planu no enkoraja mudansa, no haforsa responsabilidade governu ba preparasaun ambiente protezidu no hela fatin ba nia komunidade. No, ita tenki halo buat hotu ne’ebe ita bele halo ba promosaun sustentabilidade husi prespetiva sosiedade, ambiente no finansiamentu.

Matadalan ida ne’e suporta tebes ita bainhira ita halo promosaun aprosimasaun ne’ebe baseadu husi komunidade, inkulsivu no akuntabel atu halo jestaun risku ba desastre, maske servisu iha programa infrastrutura, intervensaun rekoperasaun ka ba projetu jestaun risku desastre balun. Hatudu etapa ba etapa, exemplu, badinas hodi aprende husi mobilizador no fasilitador komunidade ne’ebe iha esperensia iha cidade no rural no bele responde ba desastre ne’ebe lalais no neneik.

Matadalan ne’e komesa ho estabelesimentu prinsipiu sira DRM ne’ebe baseadu husi komunidade, inklusivu no akuntabilidade. Iha etapa tolu tuir ida-idak nia total partisipante, hanesan iha figura 1: Etapa no prosesu ba jestaun risku desastre baseiadu komunidade.

ETAPA 1: Esplikasaun dalan foti desizaun iha ne’ebe bele servisu ba, dalan regula sistema atu involve grupu hotu iha komunidade nia laran no oinsa involve stakeholder relevantes, husi autoridade local, ONG no entidade privadu. Ida ne’e ajuda ita atu uja mekanismu partisipatoriu ne’ebe garantia katak planu no implementasaun DRM realmente inklusivu no akuntabel.

ETAPA 2: Matadalan ba ita liu husi fasilitasaun komunidade

Prosesu assesmentu ba risku, too iha pontu ida ne’e komunidade deside risku ida ne’ebe mak sai prioridade no atu eksplora opsaun atu minimiza no halo nia jestaun.

ETAPA 3: Posibilidade ba ita atu suporta komunidade atu halo identifikasaun no konkorda solusaun ne’ebe merese no apropriadu ne’ebe ajuda sira redus risku desastre sira nian, no atu dezenlvolve Planu Asaun ne’ebe sira bele implementa no monitoriza iha nivel komunidade no uma kain.

Iha parte ikus husi matadalan ida ne’e ita sei hetan parte sesaun rekursu ne’ebe iha laran hanesan informasaun adisional, lista verifikasaun, modelu, materia sampel no leitura kontinuasaun ne’ebe suporta ita tuir prosesu 10.

Rekursu A fo konklusaun jeral kona ba etapa hotu no prosesu iha matadalan ne’e nia laran.

Ita bele utilisa matadalan ida ne’e husi hahu too remata, ka ajusta baseia ba nesesidade komunidade no dinamika sustetabilidade programa ka foun. Exemplu, bainhira analisa risku partisipatori halao ona, karik hakarak haklean liutan ita nia konesimentu kona ba problema no solusaun ne’ebe ita bele uja prosesu 7 ka kontinusaun ba etapa 3. Iha kasu 2 ne’e ita presija rekrutamentu, dezenvolve no suporta fasilitator ne’ebe diak liu.

Rekursu B fornese orentasaun ba jestor sira halo rekrutamentu fasilitador ne’ebe iha abilidade diak ba KLJRD

Rekursu C Fo orentasaun husi fasilitador KLJRD ne’ebe iha esperensia kona ba pratika fasilitasaun ne’ebe diak.

Interazaun ho DRR no ekipa jestor kualidade resilensia no assessor tekniku husi agensia implementador presija iha etapa no situasaun hotu, importante liu atu asegura aprosima ida ne’e baseadu husi komunidade, inklui ida ne’ebe vunerabel liu no halo promosaun akuntabilidade.

 





 

Treinamentu Redusan Risku Dezastre no Formasaun KJDS

 Objectivu:

• Membru Komisaun Jestaun Dezastre bele identifika risku neebe komunidade sira hasoru no oinsa atu prevene/redus risku

• Membru komisaun Jestaun Dezastre iha konhesementu oinsa atu halo responde ba emerjensia wainhira dezastre ruma akontese

• Membru komisaun Jestaun Dezasre bele halo assessmentu wainhira dezastre ruma akontese

Expected  Outputs:

Participante sira kompriende ho konseitu Jestaun Dezastre

Partisipante sira kompriende papel no responsabilidade ba kada sesaun

Partisipante sira bele kompriende no hatene uza feramentu ba assessment

Participantes: membru Komisaun Jestaun Dezastre

 

Sesaun Abertura Bemvindu no Introdusaun:                           

Objectivu:

·     Partisipante no fasilitador sira iha komprensaun konaba objetivu no rezultadu husi formasaun

·     Fasilitador no ekipa sora kompriende oinsa kontestu Redusaun Risku Dezastre

 

Materials

·  Perguntas Pre-test

Prosesu Fasilita

·Facilitator fo bemvindo ba partisipante sira tanba sa ita iha ne.e?

·Liafuan Introdusaun ka liafuan badak husi lider local no organizasaun

·Fasilitador no partisipante sira halo introdusaun

·Fasilitador introdus objetivu formasaun

·Fasilitador husu partesipante sira saida mak sira iha esperansa ka ekspekta husi formasaun ida nee

 

Sesaun 1 Konseitu Jestaun Dezastre  

Objectives

·Participante sira kompriende konaba konseitu Jestaun Dezastre iha Timor Leste

·Participante sira familiar ho termus Jestaun Dezastre

 

Materials

·     1.1. PowerPoint – Disastre iha Timor Leste

·     1.2. Print halo boot 2 set terminilojia Jestaun Dezastre no  2 set faze Jestaun Dezastre, kada set ho kor neebe la hanesan, tesi sai hodi uza ba exercício 

·     1.3. Power point presentation – Jestaun Dezastre

·     Prepara Aqua Gelas 20

 

Prosesu Fasilita

·     Facilitator husu ba participante sira saida mak ita boot sira hatene konaba jestaun dezastre? Saida no tanba sa kondisaun nee bele dehan dezastre?

·     Facilitador apresenta material 1.1 power point konaba akontesementu dezastre iha Timor Leste. Ikus mai loke husu no hatan

·     Fasilitador konvida partisipantes hotu-hotu. Fasilitador harii tower rua mak tower 1 iha aqua botir 10 mamuk no tower ida seluk aqua botir ense ho bee no. Analojia aqua botir nee hanesan “komunidade”. Tuir mai prepara bola kertas ho nia medida oin 3 (boot, naton no kiik) no bola sira ne’e analjia hanesan “hazard ka Perigu”. Tuda ho distansia dook, mediu no beik no partisipantes sira troka malu tuda bola ba kompozisaun aqua botir too botir sira monu hotu

·     Relfesaun ba lisaun saida mak apriende husi jogos? Investiga idea husi partisipante sira. Notas: wainhira tuda la estraga kompozisaun aqua botir signifika nee Perigu MAIBE Perigu bele sai dezastre wainhira bola estraga ona kompizasaun bee.

·     Facilitator present Disaster Management concept in Timor Leste. Then open Q/A. (still prower point 1.1)

·     Divide participant into 3 groups, facilitator distribute material 1.2 set of DM term’s puzzle to each group. Ask group to arranging puzzle.


MATERIA

DIFINISAUN

RRD Báziku sira

To’o iha ne’ebé maka ita hatene ona konabá RRD?

        Instrusaun sira:

        Fahe ba iha grupu 3

Ema na’in 5.

Kada grupu sei simu surat-tahan ida ho termu no definisaun sira

Foti minutu 10 hodi apar termu no definisaun sira nu’udar ita haree han malu di’ak liuhotu

Ita sei revé ita-nia responde sira hodi haree oinsá maka ita halo tiha!


Signifikasaun Dezastre:                                                                             

Dezastre  katak estragus sériu ne’ebé impaktu husi fatór naturál ne'ebé maka'as/ kauza husi hahalok ema/natureza nian hodi hamosu vítima, halakon materiais no estraga ambiente, no ninia impaktu boot liu kbi'it komunidade sira nian atu hatán, ho nune’e sira presiza tulun husi liur;


DEZASTRE =  PERIGU + VULNERABILIDADE  :

Perigus katak ameasas ne'ebé mosu tanba fatór natureza ne'ebé maka'as liu no iha poténsia atu estraga ka ameasa ema nia moris, halakon riku-soin, vida moris, no estraga ambiente. 

Ezemplu:  rai-monu, inundasaun, rai-nakdoko, vulkániku, Ahi-haan-rai;

Vulnerabilidade, katak situasaun ka kondisaun ne'ebé hamenus kbi'it komunidade sira nian atu prepara an hodi hatán ba perigus ka ameasas husi dezastre;

Risku, katak posibilidade impaktu ne'ebé hamosu husi akontesimentu dezastre; ne'ebé halo ema mate, lakon riku-soin no perturba atividade ema nian;

ESPOZISAUN

Ema, propriedade, sistema ka elementu sira seluk ne’ebé prezente iha zona perigu sira ne’ebé tanba- ne’e rezulta ba lakon potensiál nian

 

1.       Fatór hamosu vulnerabilidade :

·       Kondisaun naturál iha área refere (konstrusaun rai);

·       Besik iha área perigus dezastres;

·       Kiak sira;

·       Númeru populasaun aumenta;

·       Urbanizasaun

·       Mudansa prátika kulturál;

·       Degradasaun ambiente;

·       Menus konsiénsia no menus informasaun;

·       Polítika no seguransa;

 

2.       Vulnerabilidade Organizasaun/Institusionál

• Laiha instituisaun (Estadu/non-Estadu) ne'ebé relevante ba responde dezastre;

 Laiha prosedimentu no polítika Instituisaun nian liga ba responde dezastre;

  La iha  koordenasaun no serbisu hamutuk entre instituisaun sira relevante;

•  Laiha konsisténsia no kompromisu instituisaun sira relevantes ba responde dezastre;

 

3. Vulnerabilidade Ekonómia

Iha pontu 2 (rua) mak kauza ba vulnerabilidade ekonómia:

   Poténsia diretamente lakon fontes ekonómia;

   Poténsia ladiretamente lakon fontes ekonómia;

 

Tipu sira Vulnerabilidade

1. Vulnerabilidade Fízika

Liga ho rezultadu obras nian mak hanesan infrastrutura, konstrusaun uma no edifísiu, área ambientál natureza no líkida/pemukiman mak hanesan área floresta, hortikultura, akuakultura, no produsaun siraseluk.

 

2. Vulnerabilidade Sosio-kultura

Iha pontus 5 (lima) presiza konsidera iha sosio-kultura:

 Kategória grupu vulnerável iha komunidade (bebé, inan isin-rua/ inan fó-susu, terseira idade, difisénsia fízika/mentál);

  Vida moris ne'ebé ameasadu;

  Númeru populasaun aas;

  Presepsaun komunidade ba risku/perigu;

 Laiha instituisaun sosio-kultura;

 

KLASIFIKASAUN DEZASTRE

Akontesementu Natureza

Ema nia Hahalok

Kauza

Tipu

Mudansa plaka mundu

Rai-Nakdoko

Tsunami

Ligasaun ho Ambiente:

 Tesi Ai arbiru;

Estragus área satán rai no tasi;

Polusaun ambiente (bee /kalohan );

Ligasaun ho asidente teknologia:

 Mina nakfera;

Nukleár nakfera;

• Gás indústria nakfera;

Ligasaun umana (entre ema) :

  Funu

  Konflitu sosiais

Foho nakfera

Vulkaun

Polusaun manas

Erupsaun/(vulkanu)

Mudansa klimátika rejionál ka tempu

Udan la tuir tempu anin bo'ot, anin dadurus

Bailoro naruk

Rai-maran

Sunu rai arbiru

 

TIPU AKONTESIMENTU DEZASTRE

Akontese derepente  

Laiha sinál dahuluk, laiha tempu atu prepara an hodi responde, ezemplu:  rai-nakdoko, tsunami;

Akontese neineik-neineik  

Hatudu sinál dahuluk, hafoin sai situasaun emerjénsia, no ikusliu sai dezastre, ezemplu: rai-maran, inundasaun, konflitu sosiál;

 

KAPASIDADE

Kombinasaun forsa atributu no rekursu sira tomak ne’ebé disponivél iha iha komunidade ida nia laran, sosiedade ka organizasaun ne’ebé bele uza tiha hodi atinji alvu sira ne’ebé aseita tiha.

 

MUDANSA KLIMÁTIKA

Variasaun padraun klimátika nian durante periódu tempu naruk ne’ebé muda kompozisaun atmosfera globál nian

 

ESTRES

Impaktu (pobreza) sosiu-ekonômiku tempu naruk, no nenek ka perigu natureza ne’ebé perturba funsaun normál sosiedade ida nian

 

XOKE

Eventu derepente, no impktante ne’ebé perturba imediatu no boot funsaun normál sosiedade ida nian. Ida-ne’e bele induzidu liu hosi perigu natureza, runggurangga polítiku, ka konflitu violentu(funu/terrorizmu)

 

SISTEMA AVIZU SEDU

kapasidade sira ne’ebé presiza tiha hodi kria no hato’o informasaun avizu tuir tempu no signifikadu hodi habele ema ida-idak, komunidade no organizasaun sira ne’ebé ameasadu husi perigu ida hodi prepara no foti asaun ho apropriadu no ho tempu ne’ebé natoon hodi hamenus posibilidade halo aat ka lakon nian

 

RESILIÊNSIA

Abilidade ema nian, umakain no komunidade sira hodi mitiga, adapta no rekupera husi xoke no estres ho maneira ida ne’ebé hamenus vulnerabilidade króniku no fasilita abilidade ba moris-di’ak.

 

Reduzaun Risku Dezastre

Konseitu no prátika hamenus risku dezastre nian liuhosi esforsu sistemátiku hodi análiza no jere fatór kauzais sira dezastre nian, inklui liuhosi hamenus tiha espozisaun ba perigu sira, hamenus tiha vulnerabilidade ema no propriedade nian, jestaun matenek ba rai no ambiente, no mellora tiha preparasaun ba eventu kontrariu sira nian

 

1.   Fatór hamosu vulnerabilidade :

·       Kondisaun naturál iha área refere (konstrusaun rai);

·       Besik iha área perigus dezastres;

·       Kiak sira;

·       Númeru populasaun aumenta;

·       Urbanizasaun

·       Mudansa prátika kulturál;

·       Degradasaun ambiente;

·       Menus konsiénsia no menus informasaun;

·       Polítika no seguransa;

 

2. Vulnerabilidade Organizasaun/Institusionál

· Laiha instituisaun (Estadu/non-Estadu) ne'ebé relevante ba responde dezastre;

· Laiha prosedimentu no polítika Instituisaun nian liga ba responde dezastre;

· La iha  koordenasaun no serbisu hamutuk entre instituisaun sira relevante;

· Laiha konsisténsia no kompromisu instituisaun sira relevantes ba responde dezastre;

 

3.Vulnerabilidade  Ekonómia

Iha pontu 2 (rua) mak kauza ba vulnerabilidade ekonómia:

• Poténsia diretamente lakon fontes ekonómia;

• Poténsia ladiretamente lakon fontes ekonómia;

 

AVIZU SEDU:

 Halo observasaun ba sinais dezastre  nian

 Analiza rezultadu observasaun ba sinais dezastre nian

  Halo desizaun husi Autoridade sira

  Desimina informasaun konaba avizu dezastre nian

  Foti Asaun husi komunidade

 

Aktividade Mitigasaun

 Implementa Planu Spasial

• Defini dezenvolvementu, dezenvolvementu Infrastrutura,

  Plano konstrusaun

 Implementasaun Edukasaun, Akonselamentu no treinamentu

 

RESPONDE EMERJENSIA

 Halo Avaliasaun rápida e precisa ba impaktu impacto

 Desidi estatuto situasaun emerjensia ba dezastre

 Salvamento no Evakuasaun

  Atendimento ba necessidades básicas

  Fo protesaun ba grupo vulneravel sira

 Rekoperasaun imediata ba infraestrutura no instalasaun importante sira

 

RESILIÊNSIA

Abilidade ema nian, umakain no komunidade sira hodi mitiga, adapta no rekupera husi xoke no estres ho maneira ida ne’ebé hamenus vulnerabilidade króniku no fasilita abilidade ba moris-di’ak.

 

Sesaun 2: Orientasaun ba Kordenasaun                                                                               

Sesaun Objectives

1.Kumpriende kona importánsia no tanbasá ita presiza koordenasaun

2. Kumpriende kona-ba objetivus no knaar husi koordenasaun

 

Materials:

·       Material 3.1. Power Pint

·       Material 3.2. Hand out

Prosesu:

1.Facilitador Introdus sesaun. No halo brainstorming husu partisipante sira  “tuir ita boot sira nia esperensia  

· Fatór saida de'it fó motivasaun ba institusaun ida atu halo koordenasaun?

· Fatór saida de'it mak fó dezafíu ba institusaun ida atu halo koordenasaun?

·Fó to’ok ezemplu aktividade ruma ne'ebé halo hodi kria koordenasaun ne’e!

2. Kada grupo halo apresentasaun rezultadu diskusaun

3. Fasilitador summariza sira nia resposta no esplika hanesan tuir mai ne’e: Objetivu husi kordenasaun atu Evita duplikasaun , Atu hatene lakuna sira hodi prienxe nesesidade sira, Fahe informasaun, Rekursus hotu-hotu iha atu atinje objetivu ida ne'ebé hanesan, Atu buka hatene problema sira hotu no hamutuk halo asaun koresaun

4. Fasilitador Apresenta Slide konaba Orentasaun ba Koredenasaun


MATERIA

ORIENTASAUN BA KOORDENASAUN

Objetivu Aprendizajén:

• Kumpriende kona importánsia no tanbasá ita presiza koordenasaun

•  Kumpriende kona-ba objetivus no knaar husi koordenasaun

Koordenasaun hanesan meius voluntáriu

Koordenasaun hanesan dalan hodi fahe

Di’ak liu halo koordenasaun ho…..

Duké ema seluk mak halo koordenasaun ho ita

Esénsia no importánsia husi koordenasaun

 Situsaun emerjénsia dalabarak presiza nesesidade no prioridade ne'ebé urjente husi vítima dezastre 

  Estragus husi infrastruktura, komunikasaun no transporte

  Ajudus umanitária husi liur ne'ebé mai no hetan ajudus mós husi komunidade sira

• Iha presaun, tantu husi governu sentrál no mós organizasaun sira ne'ebé dalabarak hamosu dezintendimentu bainhira  jere  ajudus sira ne’e

Tuir imi-nia esperiénsia:

 Fatór saida de'it fó motivasaun ba institusaun ida atu halo koordenasaun?

 Fatór saida de'it mak fó dezafíu ba institusaun ida atu halo koordenasaun?

 Fó to’ok ezemplu aktividade ruma ne'ebé halo hodi kria koordenasaun ne’e!

Objetivu husi koordenasaun

  Evita duplikasaun

  Atu hatene lakuna sira hodi prienxe nesesidade sira

  Fahe informasaun

  Rekursus hotu-hotu iha atu atinje objetivu ida ne'ebé hanesan

• Atu buka hatene problema sira hotu no hamutuk halo asaun koresaun

Tarefa sira husi koordenasaun

Fasilita komunikasaun ne'ebé efetivu, tantu ba interese interna no mós esterna

 Tau hamutuk no analiza informasaun ne'ebé relevante

Ba planeamentu no monitorizasaun ajudus internasionál

 Hodi fó suporta ba parseiru sira

Halo ligasaun, informa ba governu lokál, organizasaun umanitáriu sira, doadór no média

Planeamentu Operasionál

Objetivu Aprendizajen

·Atu hatene kona-ba:

·Signifikadu hosi Planeamentu Operasionál atu responde ba emerjénsia dezastre

·Kompriende liña-jerál hosi Planu Operasionál ida

·Buat sira ne’ebé presiza konsidera bainhira prepara Planu Operasionál idal


Timor Leste Munisipiu Map point