Kamis, 10 Oktober 2024

MULSA

 

Iklima Timor Leste Kompostu husi Bailoron no tempu Udan. Wainhira iha tempu udan aihoris moris buras no matak los hodi fo aihan diak ba balada sira, maibe iha tempu bailoron aihoris sei namlaek, nia tahan monu sai kinur, maran aihoris balun too mate.

Mudansa iklimatika sei hamosu mudansa ne’ebe makaas liu iha modelu iklimatiku hirak ne’e signifika katak tempu udan ne’ebe badak liu no udan tun iha tempu badak nia laran no tempu bailoron ne’ebe naruk. Komunidade sira iha Timor Leste sei hasoru impaktu signifikativu husi mundasan hirak ne’e hanesan produsaun aihoris ne’ebe menus, sunurai arbiru no degragasaun rai husi erosaun, rai ne’ebe bele hamosu menus produsaun ba koleta, inundasaun no rai monu.

Atu garante aihoris sira ne’e hodi bele moris iha tempu bailoron naruk, iha hahalok importante balun ne’ebe agrikultor no membru komunidade sira bele implementa pratika teknika hirak ne’e sei ajuda ahoris sira moris no kontinua buras iha tempu bailoron naruk nia laran.

Ho nune’e dalan ida atu garante aihoris sira bele bura no matak nafatin mak liu husi pratika diak sira hanesan; uja mulsa ba aihoris. Mulsa katak pratika konvensional agrikultura fne’ebe halibur hamutuk ou tau aitahan sira ba iha aihun nia okos.

Labele sunu batar kain, hare kain no kualker aitahan maran ne’ebe iha ita nia toos no natar. Ita uja ida ne’e hanesan mulsa hodi tau iha aihun sira hodi kontinua fo matak no mos produs kompos ne’ebe diak ba ita nia ahoris sira. No wainhira haparu sanak no tahan no sanak sira tau iha aihun nia okos.

Objetivu mulsa ne’e mak atu rai nafatin bokon, fresku no fo aihan nutritivu ba aihoris no sei sai kompos wainhira nia dodok ona.

Durante tempu bailoron importante tebes bele uja mos hudi kain hodi protege ita nia aihoris sira, ida ne’e sei fo benefisiu diak tebes ba aihoris, tamba husi kain iha likidu ou bee, maran kleur no halo rai bokon nafatin.

Pratika mulsa rba aihoris ne’e nudar dalan ida ne’ebe fasil atu konserva no protege aihoris iha tempu bailoron no nafatin fo benefisiu ba ita.

 Mai ita pratika mulsa ba aihoris atu ita rain nafatin matak iha bailoron.

NARATIVA AI PROTESAUN

Aihun hanesan elementus importante ba ita nia ambiente

Aihun mos oferese oksigenu hasae kualidade ar, konserva be’e, preserva no proteje rai husi erosaun no inundasaun, inklui suporta balada fuik no fo mahon ba sira nia horik fatin.

Timor Leste Riku ho aihoris oi-oin ne’ebe morsi iha foho lolon no rai tetuk.

Espesis aihoris sira ne’e moris ho diferensia tuir tempu, Balun moris no boot lalais, balun moris too hun boot ho tempu ne’ebe naruk, aihoris balun mos susar atu moris tamba bailoron naruk nune’e mos tamba ema nia nesesidade.

Faktores Ema nia nesesidade fo impaktu tebes ba aihoris nia moris, tamba sempre tesi, faan no sunu, liu-liu ai protesaun sira hanesan aikakeu, aidak, no aibubur no ai seluktan nebe sai targetu atu estraga, tamba aihoris ne’e ita toman ona uja ba ita nia nesesidade sira. Aihoris hirak ne’e presija tempu kleur atu buras fali wainhira ita tesi nia sanak sira.

Hare husi benefisiu aiprotesaun sira hanesan aikakeu, aidak no aibubur kontribui tebes ba protesaun no konservasaun rai no iha valor ne’ebe importante tebes prevensaun dezastre naturais.

Ai protesaun hanesan aikakeu konesidu ho ai kualidade ne’ebe diak tebes, ai ne’e moris barak iha area mota ninin nia abut sempre naklekar iha mota atu kaer metin rai ho nune’e aikakeu iha benefisiu boot atu satan mot nia forsa, alende ne’e aikakeu ho hun ne’ebe as atu satan laloran no anin.

Aidak sempre moris livre iha ai laran, toos laran no iha bairo laran. Aidak kategoria ai ne’ebe fo benefisiu mahon ba ema no ba balada sira mak sira sempre han aidak nia tahan.

Ai protesaun hanesan aibubur, kategoria ai ne’ebe fo protesaun ba foho lolon atu salva rai tamba nia abut forsa hodi kaer rai. Nudar aihoris ida ne’ebe moris iha foho lolon no rai tetuk ne’ebe bele salva no proteje ita nia biodiversidade sira seluk.

Ai protesaun kategoria tolu ne’e nudar aihoris importante tebes atu konserva no proteje, tamba prosesu moris no boot presija tempu naruk.

Atu garantia inan feton sira atu bele tein nafatin mak sujere atu uja ai sira ne’ebe buras lalais mak hanesan aikafe, ai matan dukur no aigamal. Aihirak ne’e nia tahan bele fo han ba balada hakiak sira no nia sanak habai no ita bele uja hodi sunu.

Atu poupa ai sunu rekomenda mos atu uja fugaun rai ne’ebe baratu no ida nee seguru los tamba lahalo suar barak ne’ebe afeita saude.

Espera katak iha futuru sei proteje ita nia ai protesaun sira hanesan aikakeu, aidaak no aibubur hodi kontibui ba diversidade aihoris no bele redus impaktu husi mudansa iklimatika ne’ebe sai hanesan ameasa ba ita nia moris.

Sujere mos atu uma kain ida-idak kuda ai ida ne’ebe buras lalais iha sira nia kintal no uja atu halo ka konstrui lutu ne’ebe moris.

ETAPA 1: INVOLVIMENTU

 Etapa ida ne’e hatudu dalan oinsa prosesu involvimentu membru komunidade hotu, uma kain no stakeholder sira seluk. Madalan ne’e esplika maneira desizaun komunidade ida ne’ebe sei servisu, bainhira komesa atividade KLJRD, no oinsa halo fasilitasaun kordinasaun entre komunidade, atoridade governu, ornagizasaun sosiedade sivil, no autor setor privadu. Halo fasilitasaun involvimentu stakeholder prinsipal hotu iha hahu no frekuentemente iha prosesu nia laran hanesan susesu no sustetabilidade jestaun risku desastre iha komunidade

 

SAIDA MAK ITA TENKI HATENE

Deside komunidade ne’be sei servisu

Deside iha ne’ebe atu suporta KLJRD presija prosesu analisasaun no dialogu. Konesimentu kona ba akontesimentu desastre, mudansa iklima no vunerabel, programa ne’ebe ita halao hanesan instituisaun ida, no husi ita nia parseiru nia presensa iha tempu naruk sei hatudu dalan ba fatin no lokalizasaun balun. Depois ita halo indetifikasaun iha komunidade iha ne’ebe risku impaktu husi desastre no mudansa ba iklima boot liu, prosesu konsultasaun no dialogu ho sira bele komesa. Importansia tebes diskusaun aberta tenki laos subestimadu (diremehkan), tamba ida ne’e hanesan desizaun nebe tenki halo husi parte hotu. Komunidade ita tetu atu servisu hamutuk, no uma kain iha laran tenki iha komitmentu investe sira nia tempu iha prosesu nia laran no iha motivasaun atu halo mudansa ba pratika ne’ebe halo sira iha risku nia laran. Sira mos tenki hatene saida mak ita oferese atu iha komitmentu iha rekursu, fasilitasaun no aprosimasaun ho komitmentu ne’ebe presija sira halao durante projetu no futuru susesu DRM. Importante liu, sira tenki komprende katak ita nia foku mak ajuda direta ba sira ne’ebe vuneravel liu, hanesan halo identifikasaun husi komunidade ne’e rasik.

Ita mos presija kontribui ho governu lokal (no karik regional), espertu, organizasauns eluk, no autor seitor privadu iha area ida ne’e. Sira ne’ebe iha konesimentu lokal ne’ebe iha valor no karik bele kontribui rekursu tekniku no finansiamentu. Iha instituisaun governu karik ita presija husi lisensa atu halao ita nia atividade programa balun, no karik sira bele aumenta planu asaun KLJRD komunidade iha planu dezenvolvimentu lokal no regional, ne’ebe sei ajuda defende no kontinua impaktu inisiativu.

Kondisaun seguransa ba prosesu KLJRD no projetu potensial tenki tetu. Ho aprosimasaun “labele halo perigu”, ita nia ajuda garantia katak ita nunka konsensia halo perigu komunidade ka ita nia funsionariu liu husi atividade ka ita nia presensa.

Rekursu F Halo desizaun ba fatin servisu ho dalan tuir mai (adisional)

Halo desizaun bainhira mak komesa atividade KLJRD

Jestaun risku desastre ne’ebe baseadu husi komunidade ne’ebe susesu depende ba konsensia membru komunidade kona ba risku ne’ebe sira hasoru no motiva sira atu halo jestaun no halo redusaun. Depois desastre, komunidade no autoridade lokal senti lakon liu ne’ebe mosu husi desastre no lakohi terus tan. Ho razaun ida ne’e, bainhira nesesidade basiku ema nia kompletu ona no ema sira sei foku liu ba rekoperasaun, ida ne’e hanesan tempu ideal atu hahu KLJRD. Ida nee mos hanesan periodu iha nebe inklinadu ba finansiamentu boot liu.

Maibe, ita lapresija hein too akontese desastre atu komesa KLJRD. Babain ema ne’ebe hela iha area vunerabelidade ba desastre interese liu halo protesaun ba sira nia an husi lakon tamba konsekuensia desastre. Iha konseitu ida ne’e KLJRD relevante tebes, atu ba projetu DRR mesak ka iha programa desenvolvimentu ne’ebe lao hela. Prosesu ne’ebe tuir mai hanesan fo tip ba konfigurazaun (pengaturan) antes no depois desastre.

 

 

Oinsa halo fasilitasaun proseu involvimentu komunidade no stakeholder hotu

Depois ita halo ita nia assesmentu kona ba nesesidade no oportunidade ba jestaun risku ba desastre baseadu ba komunidade no ambiente operasional no opsaun parseria, no ita iha indikasaun ne’ebe diak katak finansiamentu sei prepara ba projetu hanesan ida ne’e, ida ne’e hanesan tempu ne’ebe diak atu kolia ho komunidade ida ka liu kona ba ita nia interese atu servisu hamutuk ho sira. Sai positivu maibe realistiku, no esplika katak ita sei barak liu responde peguntas ne’ebe sira iha, garante katak ita lahalo komprimisu saida deit to’o fundu ruma aprova. Karik lideransa sira tenki halo konsultasaun internal ho membru komunidade hotu ka strutura balun antes foti desizaun atu partisipa, entaun fo tempu ba ida ne’e no perparasaun atu halo fali dsikusaun tuir mai. Fo atensaun dinamika poder iha komuinidade nia laran no garante katak setor komunidade – feto, mane, ema sira husi etniku, religiaun no afiliasaun politiku ne’ebe diferensia, no grupu subsistensia, no sira seluktan. Hotu involve iha foti desizaun no nia suporta.

Depois hetan desizaun atu servisu hamutuk, lansamentu ba projetu tenki sai hanesan oportunidade involvementu barak liu husi membru komunidade.

Prosesu 1: Hari baze ida (Fundasaun) inklusivu ba jestaun risku baseadu komunidade(KLJRD) hatudu dalan oinsa halao ida ne’e.

Atu komunidadde lidera prosesu involvimentu stakeholder iha prosesu ne’e nia laran, presija foti desizaun organizasaun ida ne’ebe mak relevante no esforsu atu hetan sira nia suporta.

Prosesu 2: Alkansa ba Buy-in (kompra iha) hatudu dalan oinsa maneira halao ida ne’e. rezultadu huis prosesu atu informa desizaun kona ba entidade ida ne’ebe mak sei konvida atu partispa iha atividade nia laran, sei aprosima ho tekniku ka apoiu finansiamentu, no sei hetan deit informasaun. Sira sei hare oportunidade foun atu halo parseria, exemplu, governu lokal ka organizasaun lokal, sei halo kontribusaun ba sustentabilidade DRM iha komunidade.

Rekursu S Dokumentus referensia oferese orentasaun kona ba isu ne’ebe relasiona ho komunidade ne’ebe involve.

Selasa, 08 Oktober 2024

MENSAGEM BA TEMPU BAILORON

 

Bailoron hanesan periode ne’ebe ho sinal hanesan udan ben remata, rai manas no maran, nebe hamosu potensialidade ba insendiu ailaran no toos no mos ameasadu ba fornesimentu be, agrikultura no ekosistema ambiente nian.

Bailoron bele sai mos hanesan risku ne’ebe ita presija fo atensaun:

· Insendiu no sunu rai: kondisaun rai maran liu bele hafasil mosu insendiu ba iha ita nia ambiente ailaran sira no mos toos, insendiu sira ne’e bele estraga ita nia ambiente natural, ameasa ema nia moris no fo impaktu ladiak ba ekosistema no bioversidade iha ita nia rain.

·  Krisi Ba bee: ita nia rekursu bee hanesan bee matan, mota no lagoa sira sei menus bee hodi sai ameasadu ba ita nia utilizasaun ba kosumu bee mo’os no ba ita nia atividade agrikultura.

· Krisi ba Aihan: Ita nia atividade agrikultura sei menus produsaun bainhira menus bee hodi hamosu krisi aihan no afeta tebes ba ekonomia familia nian.

·  Saúde: Rai rahun no polusaun husi insendiu bele sai ameasa mos ba ema nia saude hanesan respiratoriu.

Asaun Nebe ita presija halo mak hanesan;

· Hamos nafatin ita nia area: kontrolu no hamos ita nia area sira hanesan lixu, duut maran ka material sira ne’ebe fasil ahihan.

· Poupa Bee: Poupa bee barak liu hanesan taka bee bainhira lautiliza ona hodi bele suficente nafatin iha tempu bailoron.

·  Agrikultura: agrikultor sira bele utiliza mulsa ka aitahan maran sira iha aihoris nia hun no irigasuan turu hodi bele efesiensia ba utilizasaun bee atu aihoris sira bele kontinua moris iha tempu bailoron. Prepara no rai mos aihan balun ba tempu bailoron.

· Monitoriza informasaun iklima: kontinua akompanha infomasaun iha media sira kona ba mundansa iklima no alerta, hodi antisipa kondisaun risku sira iha ita nia area.

Tempu Bailoron hanesan obstaklu ida ne’ebe presija iha asaun prevensaun sira hanesan kontrola no hamos ita nia ambiente, kuidadu no labele sunu rai, fo atensaun hodi poupa utilizasaun  bee, agrikultor sira bele kontrola nia toos hodi utiliza mulsa no irigasaun turu ba aihan sira ne’ebe ita kuda no mos rai mos aihan balun ba iha tempu bailoron.

PRINSIPIU KLJRD

Iha parte ida ne’e, ita sei hetan prinsipiu-prinsipiu nebe bele halo aprosimasaun kona ba jestaun risku desastre baseia ba komunidade. Mak hanesan: 1. Involve hotu grupu sosiedade iha komunidade laran 2. Lideransa mai husi prosesu komunidade 3. Promosaun akuntabilidade husi parte hotu ne’ebe involve Prinsipiu sira ne’e refleta ba komitmentu baseia ba valor no prioridade umanu, ami hatene husi esperensia katak sira mos iha rezultadu alende redusaun risku. Aprosimasaun ida ne’e hare liu ba prosesu no rezultadu ne’ebe mai husi komunidade no iha sustentabilidade no kontribui ba igualidade no equidade. 
 
PRINSPIU 1: INKLUSAUN HUSI GRUPU SOSEIDADE IHA KOMUNIDADE Ho inklusaun tama ba DRM ne’ebe baseadu husi komunidade, hanesan ami hanoin iha asesu ne’ebe justu husi membru komunidade hotu - sees husi sira nia grupu sosiedade – ba informasaun, rekursu no oportunidade foti desizaun kona ba oinsa haforsa sira nia resilente. Pratika nia laran signifika katak komunidade ne’ebe vunerabel liu partisipa masimu, liu husi partisipasaun direita ka representante ne’ebe iha responsavel, tamba dezafiu ne’ebe hanesan fo influensa ba marginalizasaun no vunerabilidade sira iha komunidade atu impede sira nia partisipasaun iha DRM. Dezafiu ida ne’e halo sira lahatene prosesu ne’ebe akontese dadaun, ka sira la senti simu tamba strutura jestaun komunidade, too labele foti tempu husi sira nia atividade subsistensia, ka fisikamente sira labele partisipa enkontru. Iha komunidade, iha dinamika poder, no grupu ne’ebe dalaruma simu ekslusaun, halo sira vunerabel tebes ba perigu no ameasa sira seluk. Maibe, bainhira grupu soseidade involve hotu, iha importansia ne’ebe klaru husi individu, uma kain no komunidade hotu. 
Rekursu D sumariza oinsa inklusaun grupu sosiedade ne’ebe sempre marginalizadu influensa risku ba desastre Tuir matadalan ida ne’e ita hetan dalan oinsa garante involvimentu ema sira husi grupu sosiedade hotu. Bainhira ita husu kona ba grupu vunerabel no marginalizadu, no hatudu aprosimasaun inkusivu atu fasilita partisipasaun sira nian iha prosesu, ita insentiva atetude no asaun atu garante katak DRM fo benefisiu ba sira ne’ebe vunerabel no etabelese fundamental ba inklusaun nebe boot iha aspeitu seluk iha komunidade nia moris. 

PRINSIPIU 2: LIDERANSA HUSI KOMUNIDADE Mane, feto no labarik iha komunidade ne’ebe sempre infrenta desastre hanesan sai ema ne’ebe foti desizaun kona ba mudansa saida, se iha, ne’ebe bele halao iha sira nia komunidade, uma kain no moris atu miniza risku desastre. Ita nia aprosimasaun, bainhira ita fasilita prosesu saida deit iha komunidade, presija rona, estuda no suporta membru komunidade atu atinji mudansa ne’ebe sira hakarak. Ita respeitu konesimentu, cultura no preferensia membru komunidade, no karik iha posibilidade sira bele lidera duke hatudu asaun mesak. Ida ne’e signifika motiva membru komunidade ida ne’ebe prontu ne’ebe halo jestaun atividade no prosesu ne’ebe esplika tuir matadalan ida ne’e, no fo idea sensetivu no fleksibelidade, atu tulun sira dezenvolve kapasidade sira nian. ida nee hanesan mos signifika pratika DRM ne’ebe susesu husi komunidade seluk atu motiva iha diskusaun no inovasaun. Iha matadalan ne’e ita hetan hanesan “esplikasaun”, “pergunta”, “enkoraja” no “supporta”, tamba ita nia knar mak hanesan kapasita ho konesimentu, abilidade no material. Laos atu fo eskola. Iha parte “esplikasaun” bele kapasita partisipante atu sujere esplikasaun ida, hanesan ajuda ita nia knar bele sai “espertu”. Dala barak, sira nia esplikasaun husi termu ne’ebe bele komprende liu husi partisipantes sira seluk atu kria relasaun. Informasaun, analisa no foti desizaun tenki komunidade nian, laos ita nian. Ho aprosimasaun ida ne’e, ita bele fasilita prosesu ne’ebe baseadu husi komunidade no mudansa sustentabilidade, laos deit projetu basea ba komunidade ne’ebe remata bainhira rekursu apoiu orsamentu mos remata. 

PRINSIPIU 3: PROMOSAUN AKUNTABILIDADE HUSI EMA NE’EBE INVOLVE Akuntabilidade signifika defende responsabilidade no komitmentu ne’ebe ita iha entre ita no sira seluk, hanesan moral no lei. Iha jestaun risku ba desastre ne’ebe baseadu husi komunidade nia laran, ita iha objetivu atu kompleta ita nia komitmentu sai transparante no responde ba komunidade, no buka idea no kontribusaun sira nian liu husi sistema formal. Ita tuir standarte akuntabilidade. Atu halao ida ne’e ita iha responsabilidade atu inklui membru komunidade ne’ebe vunerabel no marginalizadu iha faze hotu KLJRD nia laran, no ita nia ajuda konsidera ba komunidade atu transparante, akuntabilidade no inklusivu. Ita mos komprende katak nasaun iha resposabilidade prinsipal atu proteze no ajuda nia komunidade, tamba ne’e ita konsidera no halo fasilitasaun relasaun entre komunidade no sira nia governu. Iha nia dalan sira atu fasilita nia prosesu, ita sei hetan dalan atu implementa ita nia komitmentu ba akuntabilidade. 
Rekursu E Iha nia lista verifikasaun ne’ebe bele ajuda ita garante implementasaun prinsipiu sira DRM ne’ebe baseadu husi komunidade, inklusivu no akuntabilidade.
Rekursu S iha lista dokumentus ne’ebe hili tiha ona, inklui mos material, strutura servisu, matadalan literatura seluk – ne’ebe prepara informasaun no matadalan kona ba topiku balun iha matadalan ne’e.

MULSA

  Iklima Timor Leste Kompostu husi Bailoron no tempu Udan. Wainhira iha tempu udan aihoris moris buras no matak los hodi fo aihan diak ba ba...