EKONOMIA SKALA

 

Sr. Antonio ho nia Grupo deside hodi kuda fore-Mungu atu ba fa’an kompanhia local ida. Grupo ne’e sosa fini 25 kg ho presu kada kilograma $ 2.00. Aluga rai ho luan hektares 1 ho kustu $ 100.00 no iha parte seluk Grupo ne’e mos sosa Adubu $ 50.00 no Pesticida $50.00 iha tempu, Durante halao produsaun Grupo gasta ba seluk seluk tan $ 50.00 no sosa saku hodi rai fore-Mungu ho kustu $ 25.00. hafoin koileta produsaun fore-Mungu hamutuk 1 Tonelada.

Deskrisaun	kustu	Kustu/Produs
Fini	$ 50.00	50/1000= 0.05
Aluga rai	$ 100.00	100/1000= 0.10
Adubu	$ 50.00	50/1000= 0.05
Pesticida	$ 50.00	50/1000= 0.05
Gasta Seluk	$ 50.00	50/1000= 0.05
Sosa saku	$ 25.00	25/1000= 0.03
Kustu total	$ 325.00	$ 0.33

 

Katak ita Faan deit fore Mungu ne’e kada Kilo Grama ho folin $1.00 ita sei sei hetan rendimentu 0.67 kada Kg (1-0.33=0.67)

DEMANDA NO FORNESIMENTU

 

Ezersisiu---kona-ba demanda no fornesimentu

Material          prepara surat tahan boot ou kuadru mutin, prepara objetu ki’ik ruma (batar musa, botir matan, nst) fo ba kada partisipante.

Objetivu          atu 1) hatudu oinsa presu merkadu ne’e mosu 2) hatudu oinsa mudansa sira iha demanda ne’e afeta presu merkadu nian.

Hili partisipante nain 2 ba oin hodi isplika. Dehan ba 1 katak nia hanesan fa’an-na’in no fo ba nia objetu ki’ik ida ne’ebe hanesan TV. Nia sei fa’an televisaun ho folin minimu hanesan segredu (katak so fa’an-nain mak hatene). Fa’an-nain labele simu presu menus husi minimu $ 50 maibe, koko fa’an hodi hetan presu boot liu oituan.

Dehan ba ema 1 seluk fali hanesan sosa-na’in hakarak sosa televizaun. Maibe ho segredu (katak sosa-na’in deit mak hatene sei sosa ho presu masimu $ 350.00). Maske nune’e, sosa-na’in koko atu hetan presu merkadu posivel menus husi montante temi. Nia (sosa-na’in sei la sosa bainhira presu liu husi $ 350.00).

Husu ba sira rua hodi halo negosiasaun presu hodi hetan presu merkadu. Bainhira sira konkorda presu merkadu, hakerek iha kuadru ou surat tahan ho presu minimu $ 50.00 no masimu presu $ 350.00. presu ne’ebe konkorda tenki hakerek iha entre minimu ho masimu.

Esplika rezumu ba partisipante sira katak “ema rua ne’e manan hotu tamba fa’an-na’in hetan LIU HUSI minimu, no sosa-na’in selu MENUS husi masimu.” Fa’an-nain mak manan barak liu sosa-na’in ou bele kontrariu.

Grupu ezersisiu

Fahe grupu sira ba rua, grupu ida hanesan fa’an-na’in no ida seluk hanesan sosa-na’in. husu grupu ida-idak hamriik iha fatin keta-ketak.

·       Fo objetu ida ba fa’an-na’in representa kadeli osanmean ne’ebe sira atu fa’an.

·       Fo hatene grupu katak sira nia presu minimu $ 75.00 no presu masimu $ 200.00.

·       Grupu ida seluk hanesan sosa-na’in hakbesik hodi halo negosiasaun hodi hetan akordu presu ne’ebe sira konkorda hamutuk.

·       Se parte ida la konkorda presu koko ba fali fatin seluk ou buka sosa-na’in to’o hetan presu konkorda.

Uza minutu 10 hodi sosa-na’in no fa’an-na’in hasoru malu hodi halo negosiasaun presu merkado ne’ebe konkorda malu. Hafoin ne’e, husu grupu ida-idak ba fali sira nia fatin.

Fasilitador koko husu ba grupu sosa-na’in ida-idak kona-ba rezultadu presu sosa kadeli osanmean hira no se mak hetan presu ki’ik ho presu média, hanesan iha tabela kraik:

Rezultadu presu merkadu					Média
$ 125	$ 150	$ 110	$ 190		$ 143.75

 

KUSTU SIRA

 

Sr. Martinho ho nia Grupo deside hodi kuda fore-Mungu atu ba fa’an kompanhia local ida. Grupo ne’e sosa fini 25 kg ho presu kada kilograma $ 2.00. Aluga rai ho luan hektares 1 ho kustu $ 100.00 no iha parte seluk Grupo ne’e mos sosa Adubu $ 50.00 no Pesticida $50.00, Durante halao produsaun Grupo gasta ba seluk seluk tan $ 50.00 no sosa saku hodi rai fore-Mungu ho kustu $ 25.00. hafoin koileta produsaun fore-Mungu hamutuk 1 Tonelada.

Deskrisaun	kustu
Fini	$ 50.00
Aluga rai	$ 100.00
Adubu	$ 50.00
Pesticida	$ 50.00
Gasta Seluk	$ 50.00
Sosa saku	$ 25.00
Kustu total	$ 325.00

Kalkulasaun hodi hetan kustu kada kilograma mak kustu total divide total produsaun.

Bele hetan presu divisaun loloos.

Kustu total                          :        Produsaun total    = Kustu/kg

$ 325.00                              :   1000 kg                        =   $0.33/kg

Se Sr. Martinho ho nia Grupo fa’an sira nia fore-Mungu ba komersiante ho $ 1/kg Lukru kada Kg nebe Sr. Martinho ho nia Grupo sei Hetan mak:

Bele Hatene Lukru kada Kg ho Lolos:

Presu/Kg      -      Kustu/Kg             = Lukru/Kg

$ 1.00            -   $ 0. 33                      =   $ 0.67

 

FAHE RISKU

 Ezersisiu---halo teatru

Durasaun               Minutu 40.

Material                Prepara osan falsu balu (iha surat tahan sorin), kaixa ida (ense tomante), ida seluk ense ho kontentor, prepara senariu iha eskrita.

Objetivu                 Oinsa partisipantes sira kumpriende kona-ba redus risku ba malu entre entidade-relevante sira.

Persija ema nain 4; fa’an-na’in 1, Sosa-na’in/komersiante ki’ik 1, supermerkado 1, no konsumidor 1. Hili partisipantes ne’ebe bele hatene le’e hodi halo teatru ne’e. iha teatru ne’e, hatudu kona-ba “Fahe Risku” ba malu.

Testu

Agrikultor/fa’an-na’in:

Ha’u sei ba fa’an hau-nia tomante maibe, ha’u tauk hela kondisaun sira hanesan; premeiru, ha’u nia tomante a’at tula ba-mai. Segundu, ha’u nia tomante loron habai kleur prejudika kualidade. Terseiru, kompradores ladun iha no rezulta ha’u lori fila.

Risku hirak iha leten, todan tebes ba fa’an-na’in bainhira fa’an.

Agrikultor foti kaixa ne’ebe iha kontentor 4 iha laran, kada kontentor representa tomante hodi ba fa’an ba iha komersiante ki’ik ne’ebe hamrik hela. Halo finji lori kaixa ne’e todan ba komersiante ki’ik.

Sosa-na’in/Komersiante ki’ik    : “Halo tia/tiu. Tomante ne’e hira?”

Agrikultor/Fa’an-na’in              :         “Butuk ida $ 3.00.”

Komersiante ki’ik:          

Ha’u hakarak sosa hotu maibe presu ne’e karun liu ba hau. Ita fo-hau $ 1.75 kada butuk ida hanesan ohin ha’u hatete sei sosa hotu.

Agrikultor:

Presu ne’e ki’ik tebes ba ha’u. Maibe labuat ida se ita hola hotu kedas “tamba nia hanoin katak, se ema la sosa, hau tenki lori fila, tomante bele dodok.”

Agrikultor sei simu osan husi komersiante ki’ik no entrega kaixa ne’e ba komersiante ki’ik.

 

Sosa-na’in/Komersiante ki’ik

Agora ha’u iha tomante natoon hodi fa’an fali iha merkadu. Maibe risku ba ha’u tamba tomante balun sei a’at iha hau nia liman no risku katak hau sei la hetan osan.

Komersiante ki’ik lao ba fatin ne’ebe supermerkadu nia nain hamrik hela, lori tomante no kaixa risku ida. Lori kaixa ne’e halo finji todan.

Supermerkadu nia na’in            : “Tomante hirak ne’e nia folin hira?”

Komersiante Ki’ik                     : “$ 2.50 butuk ida”

Supermerkado nia na’in            : “ha’u iha sasan barak iha hau-nia loja hodi fa’an. Ha’u hakarak sosa hotu ita nia tomante maibe kustu $ 2.25 kada butuk.”

Komersiante ki’ik                      : “Ha’u senti ladun manan barak kuando ho $ 2.25 kada butuk ida. Maibe risku ida hau-nia tomante sei namlaek molok ha’u hetan sosa-na’in. ok. Enkuanto ita sosa hotu.”

Komersiante kiik hasai kontentor ida husi kaixa risku ne’e no isplika ba

partisipantes sira katak ida ne’e mak risku husi tomante sira ne’ebe a’at

tamba transporte. Hafoin fa’an nia simu osan falsu balu no fo-kaixa ne’e

ba supermerkado na’in. supermerkado na’in mak agora kaer fali kaixa risku ne’e.

Supermerkado na’in        : “Agora ha’u sei fa’an tomante sira ne’e iha hau-nia supermerkado. Ha’u la iha risku transporte maibe ha’u iha risku katak sei namlaek, ho nune’e ema sei la sosa.”

Konsumidor lao ba fatin ne’ebe supermerkado nia na’in hamriik hela.

Konsumidor                              : “ita-boot nia tomante hira?”

Supermerkado nia na’in            : “$ 3.00 butuk ida.”

Konsumidor                              : “Ok, hau sosa butuk ida. Maske tomante tuan oituan ona.”

Konsumidor fo-osan falsu balu ba supermerkado nia na’in halo finji fo

konsumidor tomante balu husi kontentor. Nia mos fo kontentor ki’ik

ikus husi kaixa risku.

Treinamentu kona-ba Dezenvolvimentu Empreza Agro

Apresentasaun Treinamentu kona-ba Dezenvolvimentu Empreza Agro

https://drive.google.com/drive/u/4/folders/1wqchkoC23xPcO76fP8MFu1uOrhp9WVIV

The Seven Steps of Marketing

 The Seven Steps of Marketing

https://drive.google.com/drive/u/4/folders/1wF-CDXPndqvty0TUmdUcdDOwv1iTBsrT

KONSTITUISAUN REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE

KONSTITUISAUN

REPÚBLIKA

DEMOKRÁTIKA

TIMOR-LESTE

https://drive.google.com/drive/u/4/folders/1nldulSAVcQSBYfIPDwg54IdEiS30Lh2z

KODIGU PENAL TIMOR LESTE-TETUN

 KODIGU PENAL TIMOR LESTE-TETUN

https://drive.google.com/drive/u/4/folders/1lJMyiMJxyzZGNFXxBBqZ6imSpzQRwYyk

Matadalan Fasilita Jestaun Risku Desastre Baseadu komunidade Community-Led Disaster Risk Management (KLJRD)

 

Matadalan

Fasilita Jestaun Risku Desastre Baseadu komunidade Community-Led Disaster Risk Management (KLJRD)

https://drive.google.com/drive/u/4/folders/186BHGiGhEhmKNjFwURlL10ZyfSETJqOF

ETAPA 2: ASSESMENTU RISKU Prosesu 4: Komprensaun Ita Nia Pasadu, Presente No Futuru

Estimasaun tempu

Preparasaun no enkontru: Loron Sorin

Material

·       Utilisa material sira ne’ebe iha lokal, iha poster, kuadru ka media seluk ne’ebe apropiaru, dezenhu risku horizontal (mais ou menus metru 2) no marka pontu klaran no aumenta tan sinal hanesan rama iha nia rohan (uja representante tempu seluk ne’ebe komprende husi komunidade).

·       Hatudu produsaun sira husi prosesu antes ne’e (hanesan kalendariu seasonal), ba referensia durante enkontru ida ne’e.

Objetivu

Atu kria komprensaun hamutuk kona ba oinsa komunidade bele muda no kontinua muda; atu ezizi katak presija iha planu jestaun ba mudansa; no atu hamutuk estabelese frekuensia desastre no ezisensia sira seluk, fo motivasaun ba komunidade atu redus risku desastre no iklima.

Diskrisaun

Grupu prinsipal no partisipante seluk identifika mudansa no akontesimentu importante (inklui, maibe laiha limitasaun, desastre) ne’ebe influensia ona sira, no saida mak sira senti karik sei influensa tan sira iha futuru, marka sira iha timeline no halo diskusaun kona ba nia impaktu.

Produtu

Produtu mak timeline ka profile Istoria
ne’ebe hatudu pasadu, presente no futuru.

Etapa

·        Buka hetan fontes informasaun ne’ebe iha garantia, hanesan instituisaun meteorology no universidade, no hanoin oinsa fahe informasaun ida ne’e iha konseitu no lian ne’ebe komunidade bele komprende. Hanesan altenativu, ka adisional, oferta ba konvite ema espertu ida husi departamentu governu nian ka husi ONG atu halo ida ne’e.

·        Buka hatene oinsa pasadu, presente no futuru inklinadu iha visualizadu, regula grafiku tuir (exemplu, iha kultura balun, futuru iha leten, pasadu iha okos, iha fatin seluk pasadu iha karuk no futuru iha los)

·        Benvindu ba partisipantes hotu no fo hanoin fali ba sira objetivu inisiativa KLJRD. Hamutuk, halo revisaun badak saida mak ita halao iha enkontru ikus, halo diskusaun ba feedback ne’ebe ita hetan li husi mekanismu partisipatori, no adapta tuir nia prosesu.

·        Esplika objetivu enkontru ida ne’e, esplika oinsa atividade ne’e halao no saida mak ita resulta hamutuk. Husu voluntariu atu ajuda maneja diskusaun no inklui nia involvimentu.

·        Halo esplikasaun oinsa regula timeline. Hatudu ba sentru liafuan, “ida ne’e loron ida ohin/agora”. Karuk hanesan tempu pasadu no los hanesan tempu futuru (ka ikus ne’ebe tuir serial ida ba komunidade)

·        Husu membru grupu pinta akontesimentu/ eventu importante ne’ebe forma ona ka influensa ona komunidade iha tempu balun (bainhira akontesimentu boot ikus husi perigu hotu relavante). Kada akontesimentu bele hakerek ka dezenhu iha kartaun, ho data karik hatene. Husu voluntariu atu rai kartaun ne’e iha timeline. Karik persija, lalais ba akontesimentu desastre boot, elisaun geral, instalasaun infrastrutura prinsipal, asesu eletresidade, hetan visita husi lider politiku sira nsst.

·        Husu se iha tipu mudansa seluk ne’ebe sira hakerek iha komunidade ne’ebe relasiona ka la relasiona ho akontesimentu ne’ebe alista. Fo exemplu balun ne’ebe ita hatene relevante, hanesan anin tufaun ne’e forsa liu ka akontese bebeik, barakk liu ka oituan liu jelu ka udan, mudansa temperatura, mudansa tempu agrikultura, ataksaun pesti, mudansa nivel be’e rai, kontaminasaun be rai, desflorestamentu, aumenta nivel tasi, mudansa ba rai nia bokur, diversifikasaun, problema saude hanesan diairu no moras sira ne’ebe bele hadaet husi be’e, presu sasan sae no desempregu. Hare kaledariu iha prosesu 3 atu prova, exemplu mudansa ba tempu kuda. Halo no tau kartaun ba mudansa ida ne’e iha timeline no hakerek iha kalendariu seasonal.

·        Husu kona ba eventu ka akontesimentu no mudansa iha futuru ne’ebe komunidade sira espera atu fo influensa ba sira nia bem estar (hanesan projetu infrastrutura ne’ebe planea ona hanesan halo estrada, nsst)

·        Fasilita diskusaun utilisa pergunta xavi ba analisa (iha okos). utilisa simbolu atu hatudu ba akontesimentu no mudansa impaktu boot liu.

·        Lori dadus no konesimentu ne’ebe antes ne’e prepara husi rekursu seluk no aprosima komunidade atu hanoin oinsa halo komparasaun ho sira nia esperensia rasik, special ba relasaun iklima.

·        Kontinua diskusaun too partisipantes iha oportunidade atu fo input no opiniaun.

·        Taka enkontru husu obrigadu ba partisipantes sira hotu ba sira nia tempu no kontribusaun. Hasai foto timeline no karik presija halo replikasaun ne’ebe fasil liu lee atu hatudu iha fatin ne’ebe asesibel iha komunidade.

·        Fo hanoin ba grupu prinsipal kona ba sira nia responsabilidade atu fahe rezultadu enkontru liu husi mekanimu partisipatoriu no fo feedback ba enkontru tuir mai.

Tip Sira

·        Inklui membru komunidade idosu iha prosesu ida ne’e tamba sira halao ona moris kleur no iha istoria barak. Se sira hakarak, voluntariu atu kolia ho sira iha sira nia uma no depois fahe sira nia input iha enkontru ida ne’e.

·        Iha konseitu risku seismik, utilisa forma tempu ne’ebe involve rai nakdoko ka tsunami boot liu, nsst. (Se iha memoria moris). Se lae, tetu to’o tempu hira mak membru komunidade sira barak hela iha neba antes deside forma tempu.

·        Se presija, realiza enkontru separasaun ho mane no feto, rekolha resultadu atu analisa no aseita ba etapa tuir mai.

·        Keta foku direita ka unikamente ba eventu desastre, tamba eventu seluk frekuentimente importante esplikasaun tamba sa komunidade vunerabel, ka tamba sa nia iha kapasidade balun. Exemplu, hanoin fila fali bainhira disputa direitu ba rai bele rezolve bele hamosu kausa diskusaun se mak iha direitu ida ne’e (mane ka feto ka sira rua) no se mak lae (ema sira ne’ebe laiha rai, laiha dokumentu, deslokadu, hare klase sosial atan/kiik, nsst).

·        Iha ambiente sidade ne’ebe dezenvolvidu lao lalais, ema barak karik lahatene istoria sira nia hela fatin. Se ema ne’ebe hela neba kleur bele partisipa, uja ida ne’e hanesan oportunidade aprende, maibe defende komunidade nia hare foku ba pasadu, presente no futuru.

·        Depois desastre, ema sira senti tauk hasoru futuru. Durante fasilita, fo tempu sufisiente ba sira atu espresa sira nia sentimentu

·        Iha situasaun la seguru, la tuir matadalan komunidade nian kona ba oinsa sira hakarak (ka lakohi) hatama akontesimentu hanesan violensia. Exemplu, karik sira gosta liu deklarasaun asaun hanesan “ida ne’e sei laseguru ba adultu ka joven sira”. Labele fo sai informasaun akontesimentu ka fenomena ho maneira ne’ebe bele halo partisipante sira la seguru. Kolia kona ba violensia pasadu bele estuda fali ema, no bele sai perigu ba membru komunidade ka funsionariu projetu.

·        Ba komunidade refugiadu/laiha hela fatin ka mobel, ne’ebe nia membru mai husi fatin nebe diferensia, prosesu ida ne’e karik la funsiona. Karik bele halo diskusaun deit kona ba sira nia planu no esperansa sira nia iha futuru.

·        Halao diskusaun impaktu teknologia ba komunidade, hanesan mudansa iha feto sira nia moris depois iha instalasaun tubu, no oinsa material atu hare mota nia aas, montante udan ben ka atividade vulkanu.

·        Se prosesu hateten ona ema ka grupu ne’ebe vunerabel iha komunidade ne’ebe laiha representante ho diak iha grupu prinsipal, konvite sira iha enkontru tuir mai.

Analisa: pergunta xavi atu guia analisa ne’ebe sentradu ba komunidade

·        Saida mak (ka sei akontese, bainhira kolia kona ba futuru) impaktu husi kada akontesimentu ka mudansa ba komunidade?

·        Se mak (ka sei) influensa liu? Tamba sa?

·        Eventu akontesimentu ka mudansa ida ne’ebe mak estraga liu ka halo perkupasaun liu? Tamba sa?

·        Ida ne’ebe (ka sei) positive liu ka ajuda tebes? Tamba sa?

·        Saida mak ita bele halao atu kontinua lao ba oin, atu responde problema ne’ebe iha relasaun ho iklima, desastre no mudansa sira seluk, enkuantu redus risku no estragus nebe kausa husi desastre iha futuru?

·        Oinsa familia halo adaptasaun hasoru mudansa ka responde dezafiu iha pasadu?

·        Se iha ajuda ba ema sira no organizasaun iha komunidade ida ne’e atu servisu hamutuk iha planu ida nia laran atu redus risku desastre no iklima? Ida ne’e hanesan oportunidade halo relasaun diskusaun ho KLJRD. Halo esplikasaun katak instituisaun implementador hakarak ajuda komunidade atu halao ida ne’e, no katak enkontru hanesan ne’e ajuda ita atu analisa situasaun no ajuda halo planu, ne’ebe bolu ho Jestaun Risku desastre.