SISTEMA PATRIARKAL NO STREOTIPU

Patriarkal

Patriarkal mai hosi liafuan rua hosi Yunani mak hanesan;

Pater katak “Aman”

 Arche katak “tuan (pasadu)

Katak kultura ida ne’ebe mane mak domina no mane mak bele sai hanesan chefe hodi foti desizaun iha moris familia, iha pratika tradisaun, no area seluk tan. Liu husi pratika kultura patriakal ida ne’e, hamosu mentalidade jeral ida iha publiku ninia hanoin, hodi fo vantajen liu ba mane duke feto iha area oin-oin iha sosiedade nia laran. Kultura ida ne’e sai hanesan eransa ka kontinuasaun husi beiala sira to’o mai iha tempu agora.

Bazeia ba mentalidade jeral ne’ebe forma ona husi jerasaun ba jerasaun, iha pratika ita bele hare ba iha oportunidade ne’ebe la hanesan no limita feto nia espasu hodi dezenvolve nia an hodi bele goza sira nia direitu nudar ema.

Ezemplu ida; sai na’in ba rai. Husi parte ne’e ita bele hare katak, tuir ema (feto no mane) hotu nia hanoin katak oan mane mak iha liu direitu hodi hetan asesu ba iha rai ne’ebe sai hanesan eransa ka kontinuasaun husi familia.

Konstituisaun RDTL 2002 Artigu 16 kona ba ”universalidade no igualdade” katak Rainain hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, no mos iha direitu no dever hanesan. Labele halo diskriminasaun bá ema ida tamba nia kulit, nia rasa, nia estadu sivil, nia sexu, orijen etniku, pozisaun sosial no mos ekonómiku, hanoin polítiku ka ideolojia, relijiaun, instrusaun no mos nia kondisaun fízika no mental.

Artigu 17 kona ba “Igualdade ba feto no mane”

 Feto no mane iha direitu no obrigasaun hanesan iha vida familia, kultura, sosial,  ekonomika no politika.

Ezemplu seluk hanesan asesu ba iha edukasaun ka formasaun ruma, iha parte ne’e mos sempre mosu katak oan mane mak tenke sai nudar prioridade atu hetan edukasaun ka formasaun sira to’o iha nivel nebe as liu no oan feto bele to’o iha sekundaria deit ho hanoin nebe la los katak feto sira nivel edukasaun bele as maibe sira sempre fila fali ba dapur.

Patriarkal Tuir Kamla Bhasin (Husi India)

Katak sistema ida nebe mak durante ne’e tau feto sira subordinasi hosi sistema patriarkal. Tan ne’e relasaun entre feto no mane sai hanesan hirarkia nebe mane mak iha pozisaun nebe mak as no feto sai hanesan subordinasi.

Ezemplu; mane mak bele foti desizaun iha parte hotu maibe feto la iha poder atu bele foti desizaun ruma.

Stereotipu

Hanesan ideia ka hanoin nebe la lo’os hasoru ema ka grupu ruma. Mentalidade ne’ebe mosu husi pratika kultura patriarkal kria diskriminasaun ba feto no mane ne’ebe ema hanaran stereotipu. Iha parte ne’e stereotipu katak, serbisu bazeia ba seksu mane no feto.

Ezemplu; mane hakat luan, feto hakat kloot, mane tenke hala’o ninia servisu iha liur hanesan iha natar, iha edifisiu, iha vida publiku hanesan iha area politika sosial no ekonomia. Feto tenke hala’o ninia servisu iha uma laran, hanesan tein, dasa rai, hare no kuidadu labarik, kuru be, hili ai, fase ropa no buat seluk-seluk tan. Parte ne’e hamosu ona realidade ida nebe hatudu katak mosu limitasaun ba feto atu bele dezenvolve nia an.

Stereotipu hirak ne’e, mak hafahe feto no mane hodi hala’o servisu ne’ebe tuir lolos la iha limitasaun ba sira.

Pratika Kultura Ne’ebe Bele Halakon Diskriminasaun Hasoru Feto.

Kultura signifika: hahalok pratika no mos abitu nebe mak sai hanesan kontinusaun husi beiala sira.

Iha parte seluk hare mos katak, iha pratika kultura balun, ne’ebe fo valor no vantajen ba iha dignidade feto no ida ne’e bele sai hanesan meius ida hodi halakon diskriminasaun hasoru feto. Ezemplu kona ba; barlakiado, iha signifika pozitivu hanesan; fo valorizasaun ba feto, atu haforsa relasaun entre familia feto no familia mane nian. Maibe valor hirak ne’e sei lakon ninia sentidu wainhira sala iha intrepetasaun kona ba ideolojia partiarkal, stereotipu nebe makas tebes, norma kultura, kustume, tradisaun nebe la favoravel, kaben sedu no obrigatoriu, poligamia no barlake no implementasaun ho numerus materiais ne’ebe aas no dala ruma aproveita oportunidade hirak ne’e hodi hala’o negosiu.

Deklarasaun Direitus Humanus 1948 iha Artigu 4

Iha artigu ne’e hateten katak la iha ema ida mak bele sai atan no faan atan iha forma sa deit tenke bandu.

Pratika Kultura Modernu Ne’ebe Bele Promove Direitu Feto.

Hare katak iha kultura modernu ne’ebe bele dezenvolve hodi promove direitu feto no ida ne’e bele halakon diskriminasaun kontra feto, iha parte seluk hare kultura nudar dinamika ida, modifika ka halakon pratika kultura no stereotipu nebe negativu, asesu ba programa edukasaun hodi dezenvolve konyesimentu. Ezemplu seluk, agora dau-daun Governu Timor-Leste promove hela direitu ne’ebe hanesan husi feto no mane atu sai na’in ba rai no rikusoin seluk. Jestaun ida ne’e bele halo sai hanesan habitu iha familia hodi fo assesu ne’ebe hanesan ba feto no mane iha uma laran atu hetan igualdade iha direitu.